Autisme op het werk

Aan werknemers worden steeds hogere eisen gesteld waaraan lang niet iedereen kan voldoen. Werknemers bij wie mogelijk sprake is van een stoornis binnen het autismespectrum bijvoorbeeld. Zij dreigen vast te lopen in hun loopbaan doordat leidinggevenden en collega’s signalen niet herkennen.

Ontslag wegens onvoldoende functioneren

De huidige arbeidsmarkt stelt hogere eisen aan werknemers dan dertig jaar geleden als het gaat om communicatieve en sociale vaardigheden, flexibiliteit en zelfredzaamheid. Eisen waaraan lang niet iedereen kan voldoen.

Als gevolg daarvan dreigt een aantal werknemers vast te lopen in hun loopbaan. Mensen van wie lang niet altijd duidelijk is/wordt waarom zij – meer dan anderen – problemen ervaren op het werk. Meestal volgt er dan ontslag wegens onvoldoende functioneren, of de werknemer vertrekt zelf met het risico in een volgende baan tegen dezelfde moeilijkheden aan te lopen.

Een oorzaak van deze problemen kan te maken hebben met het vóórkomen maar niet herkennen van een stoornis in het autismespectrum (ASS) bij overigens normaal begaafde volwassenen.

Autismespectrumstoornissen

Op dit moment is een toename zichtbaar van het aantal kinderen en jongvolwassenen bij wie deze stoornis steeds vaker (en vroeger) wordt vastgesteld. Onderzoek laat zien dat de prevalentie voor alle types ASS vijftig per tienduizend is, waarbij het vaker mannen dan vrouwen betreft.

Er is echter relatief weinig bekend in welke mate deze aandoening voorkomt bij volwassenen. Zeker als het gaat om mensen die kenmerken hebben van het klassieke autisme (problemen in sociale contacten), maar die zich aan het hoger functionerende einde van het spectrum bevinden en bij wie de diagnose nooit eerder is gesteld.

Het woord autismespectrumstoornissen geeft aan dat er sprake is van een spectrum van beelden dat maakt dat een duidelijke herkenning voor hulpverleners en andere beroepsgroepen lang niet altijd gemakkelijk is. De opvatting is dat ASS wordt gekenmerkt door problemen en beperkingen op drie gebieden: de omgang met anderen, de communicatie en de verbeelding. Er bestaan drie theorieën die deze stoornissen proberen te verklaren, namelijk de theorie van:

• een zwakke samenhang: deze mensen kunnen informatie moeilijk integreren tot een geheel of samenhang;
• theory of mind: deze mensen kunnen zich moeilijk verplaatsen in de binnenkant van anderen: wat ze weten, denken, voelen, verwachten enzovoorts, en ze missen het vermogen zich in te leven in de ander;
• een verstoring in de controle- en besturingsfuncties: deze mensen hebben het moeilijk bij denkprocessen die van belang zijn voor plannen, (bij)sturen en controleren van handelingen en gedachten.

Verschijningsvormen

Volgens de Gezondheidsraad bestaan er bijna evenveel vormen van autisme als mensen die het hebben en zijn de verschijningsvormen zeer gevarieerd.

De vraag is dan ook in hoeverre men de opvatting over de diagnostiek aan moet passen. Of de nadruk die men nu legt op de aan- of afwezigheid van het beeld niet plaats moet maken voor een diagnostisch proces dat gericht is op het vaststellen van specifieke beperkingen en mogelijkheden. Dit vooral om te voorkomen dat mensen die gedrag vertonen wat lijkt op ASS, een te zware diagnose op zich geplakt krijgen maar wél baat hebben bij een onderzoek naar de belemmeringen waar ze tegenaanlopen.

Er bestaan bijna evenveel vormen van autisme als mensen die het hebben

Overigens functioneren sommige volwassenen prima. Een stoornis binnen het spectrum leidt niet per definitie tot disfunctioneren. Of de aandoening zich daadwerkelijk openbaart en het moment waarop, kan sterk wisselen al naar gelang de aanleg en de compensatiemogelijkheden bij een individu of zijn omgeving.

Loopbaanproblemen

Er zijn diverse redenen om mensen aan te melden bij een loopbaanadviesbureau, onder andere omdat sprake is van problemen in de werksituatie. Deze kunnen te maken hebben met: communicatie en/of samenwerking, twijfel aan capaciteiten en/of mate van geschiktheid voor een bepaalde functie, of onvoldoende functioneren.

Werkgevers vinden het vaak moeilijk aan te geven wat er precies speelt en om die reden vragen zij advies. In hoeverre is het gegrond te veronderstellen dat bij iemand die niet goed functioneert sprake kan zijn van de aanwezigheid van een autismespectrumstoornis? Een argument kan zijn dat deze personen dreigen vast te lopen, misschien al een paar keer zijn vastgelopen.

De complexiteit van het spectrum maakt het echter niet eenvoudig een eenduidig beeld te schetsen van signalen die hierop kunnen wijzen. In de regel gaat het om normaal begaafde volwassenen – MBO-niveau tot meestal WO/WO+ niveau – met een sterk analytisch vermogen. Ze zijn vriendelijk in de omgang en hebben de intentie het werk goed te doen.

Collega’s doen te weinig een beroep op hun kwaliteiten en de aandacht gaat eerder uit naar wat er niet goed gaat

De meesten voelen zich door hun (werk) omgeving vaak niet goed begrepen. Op hun beurt hebben ze moeite om te voldoen aan de sociale eisen van het werk. Sommigen ervaren deze gevoelens al hun hele leven, maar kunnen moeilijk aangeven waarin dit ‘anders-zijn’ nu precies zit. Anderen geven aan dat ze moeite hebben het werk te organiseren en structureren.

Daarnaast merken zij dat collega’s te weinig een beroep doen op hun kwaliteiten en dat de aandacht eerder uitgaat naar wat er niet goed gaat. Geregeld wordt dan verondersteld dat deze werknemers niet of onvoldoende capaciteiten hebben om bepaalde functies op het vereiste niveau uit te voeren.

Deze problemen kunnen bij sommigen een verwoestende uitwerking hebben op stemming, mentale gezondheid en zelfvertrouwen. En dat kan leiden tot (faal)angst, boosheid en depressieve gevoelens.

Verder blijkt dat deze mensen relatief weinig vrienden hebben. In (grote) gezelschappen voelen zij zich vaak ongemakkelijk en ze geven eerder de voorkeur aan alleen zijn. Zij tonen wel emoties, maar vinden het moeilijk te verwoorden welke gevoelens zij ervaren en benaderen de dingen vaak rationeel.

Sommigen zijn zich ervan bewust dat ze anderen niet altijd goed aanvoelen en sociale situaties niet even juist inschatten. Een doorverwijzing naar een klinisch psycholoog ligt gevoelig en wordt vaak afgewezen. Dit komt onder andere omdat zij zelf niet direct herkennen dat mogelijk een dieperliggende oorzaak de reden kan zijn voor hun problemen en/of omdat hiervan waarschijnlijk nooit eerder sprake van is geweest.

Signalen

Waaraan kunnen leidinggevenden en HR-managers herkennen of er mogelijk sprake is van ASS?

Uit het arbeidsverleden blijkt vaak dat zij korte tijd voor één werkgever gewerkt hebben en/of regelmatig wisselden van baan, ook binnen dezelfde organisatie.

Om goed ingewerkt te raken, is vaak meer tijd nodig dan je mag verwachten van medewerkers, hoewel ze uitstekend in staat zijn nieuwe taken te leren. Ook zijn ze vaak minder communicatief en sociaal vaardig. Dit varieert van het niet goed kunnen interpreteren van non-verbale communicatie, tot het niet goed begrijpen van andermans emoties.

Dit onvermogen kan leiden tot ongewenste problemen in de samenwerking en/of conflicten met collega’s of klanten.

De sterke behoefte aan duidelijkheid, structuur en aanleren van nieuwe vaardigheden maakt het omgaan met veranderingen moeilijker

De sterke behoefte aan duidelijkheid, structuur en aanleren van nieuwe vaardigheden maakt het omgaan met veranderingen moeilijker. Mogelijke weerstand hiertegen kan eerder wijzen op interne spanningen om de situatie te kunnen hanteren, dan dat iemand hiertegen moedwillig ageert. Het is logisch dat de omgeving dit gedrag wel als zodanig kan interpreteren.

Ook de waarneming dat men moeite heeft het eigen werk te plannen en organiseren, of het feit dat bijvoorbeeld de eigen werkplek chaotisch oogt, kunnen – samen met eerdergenoemde factoren – erop wijzen dat mogelijk sprake is van een stoornis in het autismespectrum.

Carrièreperspectieven

Het hebben van een ASS heeft echter niet alleen negatieve kanten. Oog voor detail, loyaliteit, betrouwbaarheid, doorzettingsvermogen en een hoge arbeidsethos zijn de positieve eigenschappen. Sommige personen kunnen uitermate complexe problemen oplossen, vooral als deze taakgericht zijn.

Om optimaal gebruik te maken van kwaliteiten en capaciteiten, is het belangrijk uit te gaan van hun interesses, talenten en unieke mogelijkheden. Houd daarbij rekening met hun beperkingen. Met op maat toegepaste ondersteuning moet het ook voor hen mogelijk zijn het maximale uit hun loopbaan te halen.

Ook de bereidheid van leidinggevenden en collega’s om op verschillende wijze met hen te communiceren, kan helpen misverstanden te voorkomen

Interventies die een werkgever op de werkplek kan toepassen, zijn bijvoorbeeld het werk meer gestructureerd aanbieden, het toekennen van taken die minder sociale vaardigheden vereisen of het inzetten op steeds terugkerende werkzaamheden.

Ook de bereidheid van leidinggevenden en collega’s om op verschillende wijze met hen te communiceren, kan helpen misverstanden te voorkomen.

Andere interventies kunnen gericht zijn op het bieden van tijd en ruimte nieuwe vaardigheden of routines aan te leren, of het toewijzen van een collega op wie men kan terugvallen bij (grote) veranderingen om te zorgen voor een goede overgang naar nieuwe situaties.

Dat een goede begeleiding tot minder negatieve ervaringen leidt, blijkt uit het feit dat jongeren en mensen bij wie de diagnose ASS gesteld is, minder problemen ondervinden op het werk en een positievere kijk hebben op de eigen carrière.

Confrontatie tekortkomingen

Om te voorkomen dat deze medewerkers onnodig de arbeidsmarkt verlaten, is het belangrijk dat er zorgvuldig onderzoek plaatsvindt tegen welke specifieke problemen leidinggevenden bij deze groep aanlopen. Een eventuele doorverwijzing naar een klinisch psycholoog/psychiater kan voor sommigen van essentieel belang zijn om uit de negatieve spiraal te komen.

In tegenstelling tot mensen bij wie sprake is van de klassieke stoornis, die geen wezenlijk contact kunnen krijgen met anderen en zich dit niet kunnen voorstellen, hebben de meeste mensen die vallen onder het hoger functionerende einde van het autismespectrum, meer inzicht in de eigen tekortkomingen als zij hiermee geconfronteerd worden. Sommigen zijn zelfs opgelucht als ze zich realiseren wat er écht met hen aan de hand is.