COVID-19: mondmasker wel/niet

Nu zelfs Trump een mondmasker draagt, ontkomt niemand er meer aan. Even dacht ik nog: het zal toch niet dat Trump himself aan het virus onderdoor gaat. Dat zou een wrange apotheose van voorspelbaar, maar vreemd leiderschap zijn geweest!

In de ultieme poging een vorm van controle te voeren over een nieuw fenomeen, is het mondmasker verworden tot ons nationale strijdperk. Terwijl er, althans bij mijn weten, vrij pover bewijs is voor de werkzaamheid van ‘gewone’ maskers  om anderen te beschermen tegen jouw speeksel.

Ik huiver als ik zie hoe mensen met hun masker omgaan: één per dag, dertig keer vastpakken, het kwijl druipt er nog net niet uit. Of faceshields in de trein, waar komen die nu weer vandaan?

In een klinische setting, met speciale maskers en met professionals die weten hoe ze te gebruiken, werkt het zeker.

Maar goed, bij hoge infectiedruk in een populatie is er wel effect te verwachten en een lock down moet immers te allen tijde vermeden worden.

Toch gaat het hier om één van de twee zaken die we wel (achteraf) kunnen controleren: de ziekenhuistoevloed en in het verlengde daarvan de IC-capaciteit, plus dus het dragen van maskers.

De andere variabelen zijn al veel lastiger te controleren of in de hand te houden: de anderhalve meter, het handen wassen, de bijeenkomsten, het reizen, de GGD en de testcapaciteit. Daar gaat het dan ook niet zo goed.

De worst of de wortel: stel een beloning in het vooruitzicht en men gedraagt zich

Wat we al helemaal niet meer kunnen overzien, is de impact van alle maatregelen en het virus zelf, op ons allen, de maatschappij.

De liberale aanname is dat de mens vrij is (om te kiezen) en een rationeel wezen is die in staat is de goede keuzes te maken; een aanname die niet gestoeld is op kennis van gedrag.

De liberaal denkt – en zeker de conservatieve liberaal – dat de mens rationeel is en gewogen keuzes maakt, en uiteindelijk op eigen gewin uit is. Mits daartoe gestimuleerd en beloond. De worst of de wortel: stel een beloning in het vooruitzicht en men gedraagt zich.

Een schitterend voorbeeld van gedragsbeïnvloeding op een erratic, effectieve manier, onder de bezielende leiding van Cambridge Analytics, was de 2016 campagne voor Trump en waarschijnlijk ook die van de Brexiteers. Door zwevende kiezers te targeten en te bestoken met (des-)informatie, door hen te zien als consumenten van social-media-hapklare-brokjes, wisten zij hen te bewegen bepaalde keuzes te maken.

En zie, het werkte! Een idee voor het OMT en de regering. Zo breng je non-vaccineerders en maskerontkenners tot andere keuzes!

De mens kiest niet vrij en haar gedrag is niet rationeel, en ook niet alleen egoïstisch. De niet-controleerbare factoren zijn veelal bepalend. Zo is ook een superspreader een fenomeen dat erratic is, niet voorspelbaar. Maar wel erg belangrijk.

Kortom: er zijn chaotische, niet lineaire fenomenen aan de hand, die niet alleen de huidige benadering van de COVID-pandemie nodig hebben.

Mooi om te zien hoe Rutte ongemakkelijk aankondigde dat we allemaal mondmaskers moeten dragen

Mooi om te zien hoe Rutte ongemakkelijk en een beetje schalks aankondigde dat we allemaal mondmaskers moeten dragen. Je zag dat hij het zelf niet zag zitten, hij gelooft er niet in. Jaap ook niet. Toch gebeurt het. En zo hoort het ook: als het volk het wil, dan doen we het.

Nu iets heel anders. Ook in de bedrijfsgezondheidszorg – en waar niet! – bestaan non-lineaire fenomenen; problemen die niet op te lossen zijn met een controleerbare maatregel of hands-on tools.

De rem op de intrede in de arbeidsongeschiktheid, ook wel de Wet verbetering Poortwachter, is aangevlogen op de lineaire manier. Hoe voorkom ik dat iemand bij de WIA-keuring komt? Gooi een hoge drempel op, twee jaar loondoorbetaling, volg het proces en alles komt goed.

Talloze bureaus en HRM-afdelingen steken heel veel energie in het perfectioneren van de procesgang Poortwachter, met als achtergrond de gedachte:

– ziekteverzuim is gedrag
– gedrag is controleerbaar en beïnvloedbaar
– het proces beïnvloedt gedrag
– en houdt dus het verzuim onder controle

Deze gedachtengang is geniaal. Hiermee lijkt in één klap alles duidelijk en beïnvloedbaar. Er is geen enkel bewijs dat de procesgang zelf effect heeft op verzuimcijfers, laat staan op gedrag van verzuimers. Het is wel waarschijnlijk, niet vanwege het proces zelf, maar omdat er heel veel aandacht gaat naar de verzuimer.

Aandacht geeft vertrouwen en geeft (een beetje) verandering in gedrag

Je zou het zo kunnen omschrijven: we beïnvloeden het gedrag van de (verzuimende) werknemer door aandacht.

Tegelijkertijd weten we dat meer complex gedrag niet zo gemakkelijk beïnvloedbaar is. Vanuit de psychologie weten we bijvoorbeeld dat de belangrijkste factor voor het slagen van een behandeling aandacht en een persoonlijke klik is (en ook: vertrouwen). Aandacht geeft vertrouwen en geeft (een beetje) verandering in gedrag.

Gedrag is erratic, onvoorspelbaar en daarmee niet erg geschikt om door procesgangen te worden beïnvloed. Een wezenlijke verandering treedt meestal niet op. Als we de snelheidslimiet loslaten, rijdt iedereen binnen de kortste keren weer 150 km/uur.

De meest bekende beïnvloeders van verzuim zijn: leiderschap en (een mate van ) regelmogelijkheden. Factoren die ook complex zijn.

Je zou kunnen zeggen dat we leven in een maatschappij waarin we graag de dingen helder en afgebakend neerzetten. Ziekte is ook zo een begrip: je hebt het of je hebt het niet. Elke verzekering, en zo ook de WIA, gaat uit van het model van Ziek/Niet ziek.

Zien we ziekte dus als een dichotoom model: wel/niet ziek, dan is de vertaling naar gedrag al snel: goed gedrag/fout gedrag. Als je ziek bent en je verzuimt, dan is het fout gedrag. Ga je werken, dan is het goed.

We weten ook dat het erom gaat wat voor impact ziekte heeft op je functioneren

We weten ook, dat meer dan de helft van de mensen in Nederland een (chronische) ‘ziekte’ heeft en (dus) dat het in het dagelijks leven niet zozeer gaat om de ziekte zelf, maar wat de ziekte voor een impact heeft op je functioneren en ervaren leven.

En de impact van ziekte kan groot zijn, maar ook heel klein. Dan praten we over gezondheid en dan is gezondheidsgedrag vooral hoe je omgaat (inclusief je ‘ziekte’) met wat er op je pad komt (inderdaad: positieve gezondheid). Vraag is: kan je dit vermogen om je aan te passen, beïnvloeden?

We zien dat gezondheid een veel complexer model is dan een (wel/niet) ziektemodel.

Ook bij de COVID-19 pandemie gaat het niet om ziekte, maar om de impact. In dit geval de impact op de maatschappij. Het is een volksgezondheidsvraagstuk met verregaande impact op ons allen.

Het COVID dashboard is een benadering vanuit het ziektemodel: het is er wel of het is er niet. Beneden de R=1 is het goed, daarboven is het fout.

Gezondheidsvraagstukken benaderen vanuit ziekte levert tijdens crisis veel, maar als het langer duurt en langjarige invloed heeft, levert het te weinig op. We zullen er op een meer complexe manier naar moeten kijken.

Ondertussen toch maar een masker op. Je weet immers niet zeker of het wel/niet werkt…